دجله، اروند نیست

مهرداد ایران‌مهر

ﺍﮔﺮ ﭘﻬﻠﻮﺍﻧﯽ (پهلوی) ﻧﺪﺍﻧﯽ ﺯﺑﺎﻥ

به تاﺯﯼ ﺗﻮ ﺍﺭﻭﻧﺪ ﺭﺍ ﺩﺟﻠﻪ ﺧﻮﺍﻥ*

فردوسی

نام رود دِجله در سومری به گونۀ «(ای)دیگینَه» و در زبان اکدی به گونۀ «(ای)دیکلت» آمده، که در سومری به معنی «پرشتاب، رود روان» تعبیر شده است. البته زبانشناسان واژه «دیگنه» را به هیچ وجه سومرى نمی‌دانند. اما در شاخه زبان‌های ایرانی معنى دارد.

این نام خاص، پس از افزودن آوای تزیینی «ای» (سنجیده شود تبدیل نَنَه به ای‌نَنَه) و تبدیل /«ر» به «ل» و «ن»/ (سنجیده شود تبدیل *آمور به آمول و آمون)، برگرفته از نامی کهن ایرانی است که در پارسی باستان به گونۀ «تیگرا (دجله)»، نگارش ایلامی «تیگرَه»، برگرفته از اوستایی «تیغرَه (تیز)» و «تیغری (تیر، پیکان)» (سنجیده شود با پارسی باستان «تیگرَه‌خَودَه /دارای کلا‌هخود نوک‌تیز/») آمده است. در زبان انگلیسى هم «تایگر» به معنى حیوان تندپا یا ببر از همین ریشه است.

این واژه، همان «دجله» عربى یا «تیگره» پارسى باستان است که در زبان هخامنشى ثبت شده و ریشه آن «تیگر» است که در زبان یونانى هم «تیگریس» همان دجله می‌باشد. (تبدیل ت به د، گ به ج، ر به ل)

و اما، واژۀ پورَنتی در زبان هوری، فُرات در سوبَری و نیز پورَنتو و اوروتو در زبان اکدی همگی برگرفته از واژه اوفراتو (فرات) و ریشۀ ایرانی هوپِرِثوَه به معنای خوب‌گذر یا گذرگاه خوب آمده است.

واژۀ اخیر در کتیبه بیستون، ستون ۱، بند ۱۹ نیز با همین عنوان و معنا ثبت شده است. این نام سپس به همین شکلِ اوفراتو به یونانی نیز راه یافت.

از سویی، شایان توجه است که نام پارسی میانه «اَروَند (رود تیز)»، در پیوند با ریشۀ اوستایی «اَئوروَنت (پرشتاب)» بوده و همین ویژگی «رودِ تند و تیز» را در بر دارد.

اروند باستانی از تشکیل سه رود کهن تشکیل شده بود. اما چون در واپسین یخبندان زمین، خلیج فارس خشک بود؛ این رود راهش را در گودی کف خلیج فارس پیموده و در تنگه هرمز به دریای مکران و اقیانوس هند می‌ریخت.

این رود باستانی، بلند و پرآب با درازای ۱۵۰ فرسنگی خود، در استوره‌های ایرانی با نام داییتیای نیک شناخته می‌شود که رخدادهایی در حوزه استوره‌های تاریخی در کرانۀ آن مانند حضور کیومرث و گاو یکتاآفریده، مشیه و مشیانه در کوش باستانی (بهشت عدن)، انجمن جمشید با مردم گرانمایه و ساخت ور در آن، گذر فریدون و نبرد با ضحاک، رویین‌تن شدن اسفندیار در آب آن و... همگی به آن نسبت داده شده‌اند.

خلیج فارس که به تدریج پر شد، اروندرود نیز به رودی شمالی-جنوبی، کوتاه و پرآب همچون امروز تبدیل گشت. وگرنه در دوران تاریخی که داییتی نام داشت، بسیار بلندتر بود و مسیری غربی-شرقی را می‌پیمود.

پنداشتن داییتی در آسیای میانه و همسانی آن با آمودریا، ساده‌انگاری خامی است که از زمان اظهارفضل کریستن‌سن پیرامون فرگرد یکم وندیداد و بدون ارائه هر گونه سند و مدرکی پیرامون آن، بر سر زبان‌ها افتاد.

*دجله واژه‌ای عربی (تازی) نیست.

-درخشانی، جهانشاه، دانشنامه کاشان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲

-ایران‌مهر، مهرداد، استوره‌های ایرانی در آیینه اسناد ودایی، ماهنامه فروهر، ۱۳۹۵