کوچ از ایران

فلات ایران، مبدا کوچ به نوار جنوب سیبری و اروپا

گردآوری: مهرداد ایران‌مهر
جمعیت‌های رمه‌دار بومی ساکن اروپا، موسوم به فرهنگ یامنایا، همان گویشوران زبان‌های پیش از ورود شاخه زبان‌های غیرالتصاقی از آسیای غربی به آنجا، دانسته شده‌اند.

 

پژوهش‌های ژنتیکی* انجام شده بر روی بقایای اسکلتی جوامع شکارورز-گردآورنده و عصر مفرغ شرق مدیترانه و اروپا، همگی نشان‌دهنده تغییرات ژنتیکی قابل توجه در مردمان پیش و پس از ورود مهاجرین در حوالی هزاره دوم از آسیای غربی (فلات ایران) است.

برای نمونه، نشانگر ژنتیکی H که در حال حاضر شایع‌ترین نوع نزد مردم آسیای غربی و اروپا به میزان ۴۰ درصد است، در جوامع کشاورز نخستین اروپا ۱۹ درصد فراوانی داشته و اساسا نزد جوامع شکارورز-گردآورنده دوره میان‌سنگی اروپا در حدود ۱۲۰۰۰ سال پیش غایب بوده است.

این امر، به روشنی موید ورود افراد با نشانگر H از آسیای غربی به اروپا در عصر مفرغ و حوالی نیمه هزاره اول است.

یافته‌های ژنتیک باستانی، آغاز و منشاء نشانگر H را مربوط به حوالی ۲۲۰۰۰ سال پیش در نواحی شمال آسیای غربی (زیر مدار ۳۹ درجه) و شاید شمال‌غرب ایران در نظر گرفته است.

هر چند تاریخ‌های متفاوت، اما در همین حدود نیز از جانب پژوهشگران دیگر پیشنهاد شده است، همچون ۲۵۰۰۰ تا ۱۹۰۰۰ و نیز ۲۸۰۰۰ تا ۲۳۰۰۰ سال پیش.

با وجود تفاوت اندک یاد شده میان تاریخ پیدایش این نشانگر، اما همهء پژوهشگران دربارهء مکان جغرافیایی منشاء آن در شمال آسیای غربی (شمال‌غرب ایران) اتفاق نظر دارند.

به نظر می‌رسد، نشانگر H پس از پیدایش، در مرحلهء نخست از طریق مهاجرت جوامع انسانی، به سمت شرق دریای کاسپی و قفقاز (نوار جنوب سیبری) گسترش یافته و سپس دستکم دو بار به طور گسترده به سمت غرب (اروپا) و شرق (آسیای مرکزی و سیبری) پراکنده شده است؛ یکبار در ۹۰۰۰ سال پیش (گرمایش جهانی) همراه با نخستین کشاورزان نوسنگی از مسیر آسیای خرد، و بار دیگر در حوالی ۴۵۰۰ سال پیش (در پی خشکسالی ۳۲۰۰ پ.م) به همراه مردمان غیرالتصاقی‌زبان عصر مفرغ.

همچنین یافته‌های ژنتیکی نشان داده‌اند که پراکنش جمعیت‌های انسانی در دوره‌های مس و سنگ و مفرغ، از جانب شمال‌شرق ایران به سمت نوار جنوب سیبری نیز رخ داده است و جمعیت‌های با منشاء فلات ایران، مسئول ۴۳ درصد از تنوع ژنتیکی مشاهده شده در این نواحی دانسته شده‌اند.

پژوهش‌های دامنه‌دار درباره منشاء ژنتیکی جوامع انسانی در ایران، با استفاده از ژنوم میتوکندریایی، حاکی از آن است که نوعی تداوم جمعیتی از ابتدای پارینه‌سنگی جدید (بیش از ۴۰۰۰۰ سال پیش) تا به امروز در ایران قابل مشاهده است.

فلات ایران در دوره پارینه‌سنگی، تطور جمعیتی تثبیت شده‌ای را تجربه کرده و به تدریج با وارد شدن به هزاره‌های پیش (هوشنگ) از آغاز اهلی‌سازی (تهمورث/ پیش از یخبندان چهارم) و همزمان با افزایش جمعیتی محسوس (جمشید) آغاز به صدور امواج جمعیتی به سمت قفقاز و آسیای خرد کرده است. (سریشوک/ شش کشور)

شاهد این ادعا، زمان پیدایش نشانگر H در این منطقه و حرکت آن به سمت قفقاز، آسیای خرد و در نهایت شرق ( تورج/ آسیای مرکزی) و غرب (سئیرمه/ شرق مدیترانه و اروپای شرقی) است.

بار دیگر، پس از آغاز دوره نوسنگی در حوالی ۹ تا ۷ هزار سال پیش، نخستین کشاورزان زاگرس به سمت شمال حرکت کردند.

این امواج متداوم جمعیتی در دوره‌های پسین (سنگ، مس و مفرغ) نیز ادامه یافت. بنابراین در کل، اینگونه به نظر می‌رسد که سرزمین ایران بر خلاف اروپا، بیش از آنکه واردکننده جمعیت‌های انسانی بوده باشد، نقشی پررنگ در صدور این جمعیت‌ها در ادوار کهن تاریح داشته است.

تداوم فراوانی نشانگر H در ایران و به ویژه جنوب شرق دریای کاسپی از زمان پیدایش در پایان پارینه‌سنگی تا عصر آهن و تا به امروز، گواهی بر این ادعاست که با وجود تمامی این آمیختگی‌ها و به اشتراک گذاردن خزانه ژنتیکی با مناطق همجوار، کماکان بدنهء اصلی ژنوم مردمان ایرانی، به عنوان هویتی مشحص در طی دوران کهن و تاریخی، حفظ شده است.

تا حدی که، این بدنهء همگن حتی در نزد جوامع امروزی ایران نیز قابل مشاهده است. توضیح آنکه، واژهء "خلوص" با دو مفهوم همگنی و پیوستگی، هم‌معنا نیست.

*mtDNA

درنکو و همکاران، ۲۰۱۳

براندت و همکاران، ۲۰۱۳

روستالو و همکاران، ۲۰۰۶

هافمانوا و همکاران، ۲۰۱۵

درنکو و همکاران، ۲۰۱۴

سوکال و همکاران، ۱۹۹۲

هاک و همکاران، ۲۰۱۵

بالتار و گیبونز، ۲۰۱۵

لاکان و همکاران، ۲۰۱۳

براندت و همکاران، ۲۰۱۳

سرکیسیان و همکاران، ۲۰۱۳

بروترتون و همکاران، ۲۰۱۳

لازاریدیس و همکاران، ۲۰۱۶

بروشکی و همکاران، ۲۰۱۶

شونبرگ و همکاران، ۲۰۱۱

-دو فصلنامهء پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

-بازنگری ورود آریایی‌ها به فلات ایران در پرتو آگاهی‌های جدید ژنتیکی

•تصویر: غار دوشه لرستان، ۱۰ هزار سال پیش

به صفحه تلگرام ما بپیوندید، تاربرگ تاریخ روایی ایران:

https://t.me/oldhistor