زماندهی دورۀ زرتشت

زرتشت زادۀ «ری» بوده* و سپس به دربار گشتاسپ در بلخ می‌رود. بنابراین یکی از موارد مربوط به زماندهی زرتشت، بررسی اسناد دورۀ پادشاهی گشتاسپ می‌باشد.

در شاهنامه به عنوان یک سند درون‌کشوری، پیرامون زمان روزگار فرمانروایی گشتاسپ چنین آمده:
گذشته بر آن سالیان شش‌هزار
گر ایدون که برتر نیاید شمار

اگر مبدا این بیت، دوران گردآوری اسناد دیرین و نیز بازنگارش خداینامه‌ها بوده باشد (دوران انوشیروان)، حدود زمانۀ گشتاسپ بر پایۀ یک سند ایرانی، ۵۵۰۰ پ.م تعیین می‌گردد.

در گزیدۀ زاتسپرم  و دینکرد هفتم آمده است: «در سیصد سالگی دین، در روز شبی (تاریکی، کسوف) باشد. پس دین آشفته شود و خدایی بلرزد».

در این دو سند گزارش شده است که در سال سیصد دین‌آوری زرتشت (برابر با سال سیصد و سی زایش)، یک خورشیدگرفتگی در سرزمین‌های ایرانی، و به ویژه ایران خاوری، رخ داده است.

طبق داده‌های موسسۀ ژئوفیزیک دانشگاه تهران، برابر با ۵۸۵۵ پ.م یک خورشیدگرفتگی در سرزمین‌های ایرانی از ری، بلخ و زابل (شهرهای مهم دوران روزگار لهراسپ و گشتاسپ کیانی) گذر کرده است. اگر به سال ۵۸۵۵ پ.م، ۳۳۰ سال بیفزاییم، نقطۀ زایش، دقیقا سال ۶۱۸۳ پ.م می‌شود. این تاریخ، مطابق با گزارش مدارک تاریخی مبنی بر زایش زرتشت در سال ۵۰۰۰ پیش از نبرد تروی و جای گرفته در بازۀ زمانی به دست آمده برای کاشت درخت سرو کاشمر می‌باشد.

به استناد بیهقی، شاهنامه فردوسی (به نقل از گشتاسپ‌نامۀ دقیقی) و نیز دبستان‌المذاهب، در روزگار فرمانروایی گشتاسپ، یک یا دو سرو کاشته می‌شود. گزارش‌های اسناد بیان می‌کنند، به فرمان گشتاسپ به دور این سرو، یک سازه بنا شده بود. آنچه برای ما اهمیت دارد، این است که سن به دست آمده از این درخت، دقیقا با داده‌های اسناد یونانی و شاهنامه همخوانی دارد.

-ادوخوس و آریستوتلس (ارستو): ۶۰۰۰ سال پیش از مرگ پلاتو (افلاطون)، ۶۳۴۷ پ.م.

-پلی‌نیوس: مشابه ادوخوس و از قول هرمیپوس بر اساس سند هرمودوروس (شاگرد افلاطون)، ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ تروی. همچنین در جای دیگری نیز بیان می‌کند که، موسی (بانی یهودیت) چند هزار سال پس از زندگانی زرتشت می‌زیسته است. (بر پایۀ پژوهش اراتوستن، جنگ تروی در ۱۱۸۴ پ.م رخ داده است. بنابراین زمان زندگانی زرتشت به نیمۀ دوم هزاره هفتم بازمی‌گردد)

-پلورتارخس (پلوتارک): ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ تروی.

-آپلودروس (در کتاب انقلاب زمینی): آیین ماگوس (مغ‌ها) و زمان تشکیل آن را کهن‌تر از آیین مصریان باستان معرفی کرده است.(پلوتارک و ارستو)

-دینو (در مدیکا و پرسیکا) و کرنلیوس: ۵۰۰۰ سال پیش از تروی.

-خانتوس (خسانتوس) لیدیایی: ۶۰۰۰ سال پیش از یورش خشیارشای یکم به آتن (۶۴۸۰ پ.م).

-سویداس: ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ تروی.

ازین رو، تمامی گزارش‌ها از هماهنگی بسیار نزدیک برخوردار می‌باشند. همچنین برای روزگار فرمانروایی گشتاسپ کیانی با چنان دیرینگی کهنی، تفاوت پیرامون ۳۰۰ سال، قابل‌فهم است.

و اما دربارۀ تاریخ ۳۷۰۰ که امروزه به عنوان زمان زرتشت جا افتده است باید گفت، بنا بر درخواست انجمن موبدان دربارۀ تعیین یک مبدا قراردادی، استاد بهروز با مقتضیات ۷۰ سال پیش تلاش نمود و با در نظر گرفتن ۱۲ هزاره ایرانی و این نکته که زرتشت در آغاز سه هزاره چهارم آمده است، به صورتی حدسی و بدون ارائه هیچ مدرکی روز پایان هزاره دوازدهم را برابر با ۶۰۰ یزدگردی اعلام نمود. سپس با کسر ۳۰۰۰ سال از آن، زمان ۱۷۶۸ پ.م را به دست آورد. بنابراین این زماندهی کاملا قراردادی و برای پاسخ به یک مطالبه انجام شده است و هیچگونه دلیل استنادی خاصی ندارد.

سال‌هایی مانند ۲۶۰۰ سال پیش و امثالهم نیز که تنها بر پایۀ حدسیات زبان‌شناسی پیشنهاد شده‌اند، قابل استناد نیستند. زیرا مانند همۀ اسناد دیگر، از گات‌ها نیز نسخه‌ای که مربوط به روزگار زرتشت باشد، وجود ندارد و آنچه زبان‌شناسان زماندهی می‌کنند، مربوط به نسخه‌های بازنویسی شدۀ آن به روزگار هخامنشیان و کمی پیش از آن است.

*مطابق متن بندهش «داراجه‌رود در ایرانوج است که خانۀ پوروشسپ پدر زردشت در کرانه (آن) بود.»

وندیداد، بند ۱۱، باب ۱۹: «زردشت در رود داراجه، آن سوی تپه برای اهورامزدا... نیایش کرد.»

یسنا ۱۹، بند ۱۸: «دارِجَه نام رودخانه‌ای در رَغَه (ری) است که در کنار آن خانۀ پورشسپ پدر اشوزرتشت بر پا بود و زَبَرَنْگْهه نام کوهی در رَغَه است که رودخانة دارجه از آن جاری می‌شود و رَغا محل تولد دوغدو مادر زرتشت است.»

-کی‌گشتاسپ در روزگار نوسنگی