ایری‌یَ- خشَثَ، نه آریا-چیثره

مهرداد ایران‌مهر

در خط میخی پارسی باستان (هخامنشی)، نویسۀ میخی قرمز عموماً به صورت «چَ» (ča) تلفظ می‌شود، اما در برخی موارد، بسته به بافت واژه و تحولات آوایی، امکان تلفظ آن به شکل «خشَ» (xša) نیز وجود دارد.

 

۱. تلفظ اصلی نویسۀ میخی قرمز: «چَ» (ča)

- در بیشتر متون پارسی باستان، این نویسه نمایندۀ صدای «چ» (مانند Č در انگلیسی) است.

- مثال:

(či-i-y) → «چی»

به معنای «چیز».

(ča-r) → «چَر»

به معنای «کردن».

۲. آیا امکان تلفظ نویسۀ میخی قرمز به صورت «خشَ» (xša) وجود دارد؟

- به‌طور کلی خیر، اما یک استثنا یا فرضیه مطرح است.

تحول آوایی در گویش‌های محلی:

- در برخی زبان‌های ایرانی باستان (مثل مادی یا پارتی)، ممکن است «چ» (č) به «خ» (x) تبدیل شود.

- مثلاً، واژۀ «چی» (čiy) در پارسی باستان ممکن است در زبان مادی به صورت «خی» (xiy) تلفظ می‌شده است.

۳. مواردی که «خشَ» (xša) در پارسی باستان دیده می‌شود:

- اگر به دنبال تلفظ «خشَ» هستید، نویسهٔ اختصاصی آن در خط میخی x-ā-š است.

- مثال:

- (xšāyaθiya) → «خشایَثیَه»

(به معنای «شاه»).

پیر لوکوک (Pierre Lecoq) از متخصصان زبان‌های ایرانی باستان، در پژوهش‌های خود، تلفظ حروف میخی تصویر بالا را به صورت xšaça (خْشَچَ) ثبت کرده است. این تلفظ بر اساس تحلیل‌های زبان‌شناسی و مقایسه با واژه‌های مشابه در پارسی باستان و زبان‌های مرتبط (مانند اوستایی و سانسکریت) پیشنهاد شده است.

تحلیل دقیق‌تر (xšaça)

۱. تلفظ و ساختار آوایی

- نویسۀ میخی قرمز (xša/خشَ):

این نویسه معمولاً به صورت ča (چَ) خوانده می‌شود، اما در برخی موارد (به ویژه در ترکیب با سایر نشانه‌ها) ممکن است نمایانگر آوای xša (خشَ) باشد.

- مثال مشهور: واژهٔ (xšāyaθiya)

به معنای «شاه» که «خْشایَثیَه» تلفظ می‌شود.

- نویسۀ میخی سبز و زرد (aça):

- سبز (i/ای) + زرد (θa/ثَ)

ممکن است به صورت aça (اَچَ-) تلفظ شود.  

- در زبان‌های موسوم به هندواروپایی، -ça گاهی نشان‌دهندهٔ پسوندی مرتبط با قدرت یا حاکمیت است (مانند -šiyā در پارسی باستان).

ترکیب این دو بخش به صورت xša-ça (خْشَ-چَ/خْشَ-ثَ) احتمالاً به معنای «حکومت» یا «قلمرو پادشاهی» است.

۲. معنای احتمالی xšaça:

- این واژه ممکن است مرتبط با (xšāyaθiya = شاه) باشد و به «قلمرو شاهنشاهی» یا «پادشاهی» اشاره داشته باشد.

- در اوستایی و مادی، واژه‌ای مشابه به نام xšaθra (خْشَثرَه) وجود دارد که به معنای «قدرت، حکومت» است (نک: سانسکریت kṣatrá).

- بنابراین، xšaça احتمالاً شکل دیگری از xšaθra در پارسی باستان است.

چرا لوکوک این تلفظ را پیشنهاد کرده است؟

۱. شواهد زبانی:

- در کتیبه‌های هخامنشی، ترکیب واکه‌های میخی تصویر بالا، در بافت‌هایی به کار رفته که با مفهوم «حکومت» یا «فرمانروایی» مرتبط است.

- مقایسه با زبان اوستایی و سانسکریت، این ارتباط را تأیید می‌کند.

۲. تحول آوایی:

- در زبان‌های ایرانی باستان، -θr- گاهی به -ç- تبدیل می‌شود (مثلاً xšaθra → xšaça).

۳. تأیید در متون:

- لوکوک با بررسی کتیبه‌هایی مانند بیستون و تخت جمشید این خوانش را تأیید کرده است.

نتیجه‌گیری:

- xšaça (خْشَچَ / خْشَثَ)  

- معنا: احتمالاً «حکومت، قلمرو پادشاهی، پادشاهی» (مشابه اوستایی xšaθra).  

- منبع:

پژوهش‌های پیر لوکوک در کتاب‌هایی مانند

*«Les inscriptions de la Perse achéménide»* (کتیبه‌های ایران هخامنشی).

-این پژوهش با کمک داده‌هایی که توسط هوشواره گردآوری گردید، تدوین شده است.

به صفحه تلگرام ما بپیوندید، تاربرگ تاریخ روایی ایران:

http://t.me/oldhistor