چه کسی واژۀ هندواروپایی را برای ما جعل کرد؟

مهرداد ایران‌مهر

از ۱۵۸۳ که استیونز نظریه‌ای دربارۀ زبان‌های شرقی ارائه داد، طی ۲۰۰ سال بعد کسانی مانند ویلیام جونز انگلیسی (قرن هجدهم) نیز نظریات غلطی در این حوزه تولید کردند. همچنین مالته برون که نام هندوژرمنی، توماس یانگ در ۱۸۱۳ واژۀ هندواروپایی و اونوره شوه کشیش بلژیکی که در ۱۸۶۷ نام آریایی را ساخت.

جونز و همفکرانش در اروپای سال ۱۷۷۱، گفتند که زند اوستا ساختگی بوده است. در آن زمان، باور عمومی شرق‌شناسان اروپایی بر این استوار بود که فارسی از سانسکریت ریشه دارد. از همین رو و ناآشنایی وی با زبان‌های پهلوی، پارسی باستان و اوستایی، او نام جعلی هندواروپایی را بر خانوادۀ مشترک زبان‌های خویشاوند از روسی و لاتین و یونانی، تا آلبانیایی و سانسکریت نهاد. جالب است که اصلا انگار زبان‌های اصلی و محوری این خانواده یعنی خانوادۀ زبان‌های ایرانی وجود ندارد.

جونز به نادرست، زبان دری زرتشتیان را زبانی جداگانه از زبان‌های شرقی به شمار‌ می‌آورد. زبان هندی را از خانواده‌ای به جز سانسکریت، اوستایی را لهجه‌ای از سانسکریت و زبان‌های اسلاوی را تاتاری خواند.

از دیگر لغزش‌های وی، دسته‌بندی پهلوی در میان زبان‌های به اصطلاح سامی است. با این همه، باز هم تعجب‌آور است که فارسی را که زبان فرزند پهلوی است، در زبان‌های هندی دسته‌بندی می‌کرد.

شگفت‌ترین نظریه او، دربارهٔ ریشه زبان‌های (به اصطلاح وی) هندواروپایی، نام نبردن از زبان‌های اسلاوی و عجیب‌تر از آن هندی در میان آن‌هاست، با آنکه پیوند میان هندی و سانسکریت همچون پهلوی و فارسی است. دیگر آنکه، چینی و ژاپنی و مصری (قبطی) را از زبان‌های به اصطلاح هندواروپایی می‌خواند.