ایران آینده
بازنگری در تاریخ قلمرو میانی
ایران آینده
بازنگری در تاریخ قلمرو میانیدرباره من
در حال تبدیل به اندیشکده/ مرکز ملی مطالعات تاریخی (پژوهشگر تاریخ کهن ایران)
ادامه...
هم‌ریشگی واژگان خواهر و سیستِر
مهرداد ایران‌مهر
دربارهء واژه خواهر بسیار شنیده‌ایم که نخست خوانش آن خُواهر و یا خَواهر بوده و سپس به گونهء خ(و)اهر در آمده است.
اما خوبست بدانیم که موضوع فراتر از این چیزهاست و این واژه ریشه‌ای کهن و پراکنشی بس گسترده دارد.
معادل ابجد ۸۱۲
تعداد حروف ۵
تلفظ فونتیک xāhar
نقش دستوری: اسم
ترکیب (اسم) [پهلوی: xvāhar]
مختصات ( خا هَ ) [ په . ] ( اِ. )
آواشناسی xAhar
الگوی تکیه WS
شمارگان هجا ۲
پیشاهندواروپایی سُواسَر *swasōr
(به مفهوم از یک ریشه بودن)
هندواروپایی سُوِِسور swesor
پیشاهندوایرانی سواسر *swasar
هندوایرانی سُواسا *swasā ، سوَسَر *swasar
سانسکریت سوَسر स्वसृ ( svasṛ )
ایرانی باستان هُواها *hwahā
اوستایی خونگهر ( xᵛaŋhar )
پارسی میانه/پهلوی خوَهَر xvahar, xwah ( ar )
(معنای دلسوز، غمخوار و پرستار گرفته است)
فارسی خواهر xAhar/
مانوی خوارین ( xvarin )
سغدی خوار ( xvar )
کُردی شمالی خوشک ( xuşk ) xwişk, xweh
بلوچی گوهار ( g(x)ohar )
لری خرم‌آبادی خوور
مازندرانی خاخر ( xāxer )
پشتو خور ( xowr )
اُستی خو ( xo )
ارمنی خویر քույր ( khʿuyr )
ولزی خوائر chwaer
لاتین سورور soror
انگلیسی سیستر sorotity, sister (sibling)
روسی سسترا сестра ( sestra )
کره‌ای سیسِتئو ( 시스터 ( siseuteo
اَشکال گوناگون این واژه در اسلاوی و لیتوانیایی و آلمانی و سایر زبان‌های هم‌خانواده نیز دیده می‌شود. همچنین نزدیکترین واژه به خواهر، واژهء گوهر است که وارد زبان عربی شده و به ریخت جوهر و جواهر در آمده است.
در اینجا باید به تبدیل قاعده‌مند "س به ه" در تطور لغات توجه کرد. ریشهء کهن واژهء خواهر، به شکل سُواسَر بوده که این هجا در دو شاخهء سانسکریت و لاتین به شکل سوَسر و سورور (انگلیسی سیستِر/sister) بر جای مانده است. اما سرنوشت این واژه در خاستگاه خود یعنی فلات ایران، به شکل پیمودن مسیر فرگشت زبانی طی شده است.
بدینگونه که، بر اثر کاربرد مداوم و مکرر این واژه در میان جمعیت‌های انبوه ایرانی، مشمول تبدیل رایج "س به ه" شده و به شکل ایرانی باستان هُواها *hwahā و سپس اوستایی خوَنگهَر ( xᵛaŋhar )، پارسی میانه/پهلوی خوَهَر xvahar, xwah ( ar ) و فارسی خواهر xAhar/ در آمده است.
اما این ثبت در متون سانسکریت (هنگام نبرد کوروکشتره در مهابهارته) و همچنین در مسیر راه یافتن به لاتین، به دلیل دور بودن از مبدا انجام نپذیرفته و به همان شکل اولیه باقی مانده است.
حقیقت آن است که گسترش و انتقال این واژگان، از خاستگاه اصلی یعنی فلات ایران به دو سوی آن بوده است، نه برعکس. بنابراین چنین برداشتی که این واژه با شکل اولیهء سواسر از جایی وارد فلات ایران شده و سپس به هواهر و خواهر تبدیل گشته، طبیعتا باطل است.
از این تبدیل قاعده‌مند، نمونه‌های فراوانی موجود است. برای مثال، واژهء سپتا (هپتا) که تبدیل به هفت شده است. (لاتین سِوِن/ Seven) همچنین اسوره که این ریشهء کهن به شکل اهوره در خاستگاه اصلی فراگشت یافته و البته در سانسکریت به همان شکل اسوره و در میانرودان نیز به شکل اسر (esser) ثبت شده و باقی مانده است. تبدیل سِند (پهلو، کنار) به هند، و تبدیل واژهء سکا به هخا نیز از همین دست است. (همچنین تبدیل ک به خ، پرژک>برزخ)
از اینگونه تبدیل‌های قاعده‌مند، در واکه‌های دیگر هم وجود دارد و از جمله تبدیل "و به ب"، که مثال‌های وهار>بهار، وزرگ>بزرگ و ورهرام>بهرام را می‌توان از آن نام برد.
خاستگاه تطور زبان موسوم به هندواروپایی، نه در سیبری بلکه در پیرامون سه دریاچهء بزرگ آب شیرین میانی فلات شامل دریای کاشی و زره و گودزره، و همزمان با شکوفایی تمدن‌های کهن سیلک و شهرسوخته و کنارصندل و تپه‌حصار و تپه‌یحیی و... بوده است.
در پایان، ذکر این نکته نیز جالب است که، همواره واژگان پدر/فادر، مادر/مادِر، برادر/برادِر، دختر/داوتر و... به عنوان واژگان هم‌ریشه شناخته شده و دو واژهء خواهر/سیستر غیرهمسان فرض شده است. اما اکنون دیدیم که هر دو این واژگان از ریشهء کهن سواسر با خاستگاه فلات ایران برآمده است.
-فرهنگ فارسی عمید
به صفحه تلگرام ما بپیوندید، تاربرگ تاریخ روایی ایران:
