غاری با خاطرات انسان ۶۳ هزار ساله

بهروز بازگیر
(سرپرست هیات باستان‌شناسی غار کلدر)

مقدمه
درۀ خرم‌آباد، بنا بر گواه یافته‌های دیرین‌شناسی، یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های بشری به شمار می‌رود. دست‌افزارهای پارینه‌سنگی کهن و غارهای مسکونی و منقوش، مکان‌هایی هستند که مورد مطالعۀ دیرین‌شناسان قرار گرفته‌اند. مطالعات نشان می‌دهد که این دره به عنوان یکی از قدیمی‌ترین دره‌های مسکونی از پارینه‌سنگی تا دوران اخیر بوده است.

به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعدد که توسط انسان‌های پیش از تاریخ اشغال شده بود، موجب شد که پژوهشگران این دره را مرکز تحقیقات خود قرار دهند.

درۀ خرم آباد لرستان را می‌توان پایتخت پارینه‌سنگی و سکونتگاه اولیۀ انسان‌های هوشمند دانست.

 

غار کلدر

تاریخ‌گذاری‌های به دست آمده از رادیوکربن نمونه‌های موستری از غار "کُنجی" متجاوز از ۴۰۰۰۰ سال و نمونه‌های برادوستین به دست آمده از غار "یافته" میان ۴۰ تا ۲۱ هزار سال پیش تاریخ‌گذاری شده است.

اکنون شواهد جدیدی از قدمت این دره در کاوش‌های غار کلدر به دست آمده که مُهر تأییدی بر حضور کهن‌تر انسان‌های هوشمند در این درۀ تاریخی است.

حدود ۴۵ روز عملیات کاوش در غار کلدر صورت گرفت و اعضای گروه ۱۲ ساعت در روز را کار کردند. غار کلدر در یک فرسنگی شمال شهر خرم‌آباد به شماره ۱۸۷۹۶ در فهرست آثار غیرمنقول کشور به ثبت رسیده است.

گفتنی است، پارینه‌سنگی میانه منتسب به دورۀ زیست انسان‌های نئاندرتال بوده، و غار کلدر در مبحث پارینه‌سنگی نو و دوران زیست انسان‌های هوشمند با قدمت دستکم ۵۴۴۰۰ سال است.

کشف قسمتی از جمجمۀ انسان هوشمند در غار کلدر، تکمیل‌کنندۀ نظریات کارشناسان پیرامون فرآیند موج دوم مهاجرت انسان‌های هوشمند یا هموساپینس از زاگرس به اروپای شرقی است.

گونۀ سنگواره انسانی، در قسمت دیوارۀ جنوبی منطقۀ کاوش پیدا شده است، بقیۀ سنگواره نیز در منطقه‌ای قرار گرفته که نیاز است کاوش و پیدا شود.

پس از یک دهه مطالعه بر روی شواهد فرهنگی حاصل از سه فصل کاوش باستان‌شناختی در غار کلدر، نتیجۀ گاهنگاری نشان می‌دهد که لایۀ پارینه‌سنگی میانه این غار بیش از ۶۳۰۰۰ سال قدمت دارد.

روش قدمت‌سنجشی نمونه‌ها

این گاهنگاری که به روش ترمولومینسانس در آزمایشگاه سال‌یابی "پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی)" اندازه‌گیری شده است، نشان می‌دهد که سن واقعی نمونۀ تاریخنگاری شده، حتی می‌تواند از قدمت به دست آمده هم بیشتر باشد.

دلیل این موضوع، مشاهدۀ پدیده "فَدینگ" به معنای کاهش شدت نور ترمولومینسانس در نمونۀ مورد آزمایش است که نشان می‌دهد قدمت پارینه‌سنگی میانۀ این محوطه باید بیش از ۶۳۰۰۰ سال باشد.

تاریخ به دست آمده، با محاسبۀ میزان گاما و پرتوهای ذخیره شده در دوزیمترهای کار گذاشته شده در لایۀ پارینه‌سنگی میانه این غار در فصل سوم کاوش باستان‌شناختی، انجام شده است.

نمونۀ تاریخنگاری شده، در عمق ۱۶۳ سانتیمتری لایۀ پارینه‌سنگی میانه غار کلدر به دست آمده و از آنجایی که عمق نهایی نهشته‌های فرهنگی این لایه بین ۲۰۰ تا ۲۲۰ سانتی‌متر متغیر می‌باشد، لذا دستیابی به قدمت نهایی پارینه‌سنگی میانه این محوطه، منوط به کاوش‌های جدید و کشف نمونه‌های حرارت دیده در عمق‌های پایین‌تر است.

از سویی، تعلق جمجمه به انسان هوشمند توسط متخصصان دانشگاه سوربن فرانسه با تجزیه بخشی از جمجۀ کشف شده در غار کلدر تایید شد. ایشان با تجزیه و تحلیل اسکن سه‌بعدی الکترونیکی و لیزری بخشی از جمجمۀ کشف شده در غار، دریافتند این سنگواره مربوط به انسان هوشمند است.

نتایج مقدماتی گونه‌شناسی نیز با مدنظر قرار دادن اندامواره (آناتومی فیزیکی) و نتایج تصویربرداری (اسکن) و همچنین تفسیر آن‌ها که در دانشگاه کپنهاگ دانمارک در حال انجام است، نشان می‌دهد که سنگوارۀ مذکور مربوط به گونۀ هوموساپینس (هوشمند) است.

بدین روی، غار کلدر هم‌اکنون یکی از معدود پایگاه‌های جهانی به شمار می‌رود که شواهد سنگوارۀ انسان هوشمند با این قدمت تاریخی در آن کشف شده است.

فصل سوم کاوش غار کلدر به اتمام رسیده و تجزیه و تحلیل مولکولی این سنگواره نیز هم‌اکنون برای دریافت اطلاعات بیشتر در حال انجام است که نتایج آن نیز منتشر خواهد شد.

مسیرهای موج مهاجرت انسان اولیه

در حوزۀ مهاجرت انسان‌های هوشمند، ۴ مسیر وجود داشته که نظریه‌هایی در مورد این راه‌ها وجود دارد و مطالعات زیادی در این باره انجام شده است.

قدیمی‌ترین شواهد موج اول مهاجرت انسان‌های هوشمند، در قارۀ آفریقا به دست آمده است؛ البته موج دوم مهاجرتی نیز هم‌اکنون تاریخنگاری شده است.

تا همین چند سال پیش، تمام شواهدی که در ایران داشتیم، به ویژه در زاگرس قدمتی حداکثر ۴۰۰۰۰ ساله را نشان می‌داد. بنابراین کشفیات غار کلدر را نباید محدود به لرستان کرد، زیرا بحث جایگاه جهانی است.

غار کلدر تا امروز قدیمی‌ترین محوطۀ تاریخنگاری شده مربوط به موج دوم مهاجرت انسان‌های هوشمند است.

همچنین مقایسۀ ابزارهای ساخت انسان‌های نئاندرتال و انسان هوشمند در غار کلدر، تکامل فرآیند ساخت ابزار را نشان می‌دهد. یعنی یک نوع تداوم و تکامل در فناوری ابزارسازی را می‌توان متوجه شد. این فرآیند از تولید تراشه به تولید ریزتیغه رسیده است.

شواهد نشان می‌دهد که از ۶۰۰۰۰ سال پیش، انسان‌های هوشمندِ دارای زندگی اجنماعی نوین، به منصۀ ظهور رسیدند و تا آن زمان، ۱۴۰۰۰۰ سال طول کشیده بود تا انسان از تولید تراشه به ریزتیغه برسد.

بنابراین هم‌اکنون و در این زمینه، غار کلدر در بحث تکمیل فرآیند موج دوم مهاجرت انسان‌های هوشمند، دارای جایگاه جهانی شده است.

هدف‌گذاری کاوش‌های غار کلدر

به طور کلی، سه هدف در کاوش فصل سوم غار کلدر دنبال شد:

-درک گاهنگاری محوطه از دوره پلیستوسین تا هولوسین، به ویژه دستیابی به گاهنگاری استقراری پارینه‌سنگی میانه.

-جستجو برای کشف سنگوارۀ گونه‌های انسانی به منظور انجام تجزیه زیست‌رشته (دی.ان.ای) برای پی بردن به منشأ و خاستگاه انسان‌های هوشمند و درک مسیر مهاجرتی این گونه.

-تداوم تجزیه و تحلیل البسه و فضولات به منظور درک صحیح‌تری از کاربری مصنوعات سنگی و اقتصاد معیشتی منطقۀ مورد مطالعه.

Use-wear
Residue

آثار جانوران در غار کلدر

پروفسور جان وندرماد از مرکز دیرینه‌شناسی آمستردام هلند، در سخنانی با اشاره به تحقیقات صورت گرفته در غارهای باستانی درۀ خرم‌آباد، شامل غارهای گیلوران، قُمری و کلدر و صخره‌های گرارجنه می‌گوید، سالیان زیادی هست که در این رابطه کار می‌کنیم و گونه‌های شناسایی شده در غار قُمری شامل گونه‌هایی از بز وحشی، گوزن قرمز یا خالدار، گاو وحشی و جوجه‌تیغی است. سنگوارۀ جانوری در صخره‌های گرارجنه نیز حاکی از وجود گوزن زرد است.

در فصل اول کاوش‌های غار کلدر، گونه‌هایی از دست خرچنگ به عنوان یکی از منابع پروتئینی مصرفی ساکنان غار، لاک‌پشت و جوجه‌تیغی به دست آمد، بخشی از استخوان فک و دست روباه، دندان سگ، بخشی از استخوان پای گرگ، دندان اسب وحشی، دندان گراز، گاو وحشی و گاو اهلی نیز در این غار به دست آمده است.

آثار به دست آمده از گونۀ گوزن در دوران پارینه‌سنگی میانه در غار کلدر ۱۰۰۰۰۰ سال قدمت دارد. سنگوارۀ انسان مربوط به جمجمۀ انسان هوشمند یا هموساپینس نیز در لایۀ پارینه‌سنگی نو کشف شده است.

مطالعات مقدماتی انجام شده است و با اطمینان می‌گوییم این اثر کاوش شده، سنگوارۀ انسانی است. چرا که ریخت‌شناسی (آناتومی) و مقایسه قسمتی از سنگوارۀ پیدا شده، با سنگواره‌های یافت شده از انسان‌های هوشمند، در مرکز دیرینه‌شناسی آمستردام بررسی شده و مطابقت داشته است.

گردآوری: مهرداد ایران‌مهر

به صفحه تلگرام ما بپیوندید، تاربرگ تاریخ روایی ایران:

https://t.me/oldhistor